Onderwerp 1: Burgerlijke cultuur van Nederland in de 17e eeuw
Roos Speelman, v5b

Invalshoek 6

Kunst intercultureel

Vraag 1

De directie van de V.O.C. eiste dat er onderweg en in de havens nauwkeurig verslag werd gedaan van alles wat er gebeurde. Zo ontstonden de eerste reisboeken. De directie beschouwde dit als geheime documentatie, maar al gauw lekten de teksten uit. Het waren immers spannende avonturen die mensen graag wilden lezen.

Het beroemdste verhaal is van Willem IJsbrandszoon Bontekoe, een ander beroemde schipper is Johan Nieuhof.

1a Bekijk afbeelding 1, een illustratie uit het verslag van Bontekoe. Beschrijf in een paar regels de voorstelling.

Op het schilderij zie je een schip dat gewelddadig uit elkaar klapt. In het midden van het schilderij staat het schip in twee delen dat langzaam aan het kantelen is, met een paar bemanningsleden die door de explosie de lucht in worden gegooid.Linksonder klampt een man (waarschijnlijk Bontekoe) aan een mastpaal die op het water dobbert.

1b Zoek verder informatie op internet. Welke techniek wordt hier gebruikt voor het maken van de reproducties?

De etstechniek, met een scherpe naald maken ze de tekening en ze werken het af met zwarte inkt.

1c Vertel in een paar regels de inhoud van de prent: waar gaat de prent over?

Bontekoe gaat met zijn schip naar kaap de goede hoop, maar omdat er veel buskruit aan boord is klapt het uit elkaar.

           

           

Vraag 2
Producten die wij nu als typisch Nederlands beschouwen, komen oorspronkelijk ergens anders vandaan. De schepen van de VOC varen o.a.  op Azië en brengen behalve specerijen, thee en koper ook andere zaken mee, zoals Chinees Porselein en Japans lakwerk.

2a Beschrijf de drie fases in de ontwikkeling van het Chinees porselein naar Delfts Blauw. Waarom besluiten Nederlandse bottenbakkers om Delfts Blauw te gaan maken?

Fase 1: Handel naar Nederland

Fase 2: Keramisch product namaken

Fase 3: Delfts blauw wordt steeds populairder

2b Bekijk afbeelding 2, 3 en 4. Afbeelding 2 is een afbeelding van De Porseleinen toren van Nanking uit het boek  ‘Het Gezantschap der Neerlandtsche Oost-Indische Compagnie’ van Johan Nieuhof uit 1655. De toren, een pagode, (Boedhistische tempel)  is in de vijftiende eeuw (1412) gebouwd van bakstenen, bedekt met porseleinen tegels en stond bij het boeddhistische klooster in Nanking. De toren is achthoekig en 30 meter in doorsnede en bijna 80 meter hoog en telde negen verdiepingen. De vorm van deze bloemenvaas is een mix van twee exotische gebouwen, welke  twee?

De pagode en de vuurtoren van Alexandrië.

2c De afbeeldingen die gebruikt zijn voor de decoratie vormen ook een mix van Nederlandse en Chinese beeldelementen. Wat is een voorbeeld van een typisch Nederlands beeldelement en wat van een Chinees beeldelement?

Bij chinees porselein zijn de tekeningen minder realistisch. Er worden vaker mensen op afgebeeld. Een Nederlands kenmerk was dat de tekeningen realistischer waren en dat het vooral natuurbeelden waren.

2d Hoe kwamen Nederlandse pottenbakkers aan afbeeldingen van exotische gebouwen en afbeeldingen van Chinese ornamenten?

Van handelaren of van het porselein.

2e Deze vazen zijn bekend als tulpenvazen, maar technisch gesproken is dat niet helemaal correct. De vazen werden niet alleen voor tulpen gebruikt, maar voor meerdere soorten bloemen. Wat was de functie in Nederland van, eerst Chinees porselein, maar later ook van Delfts Blauw?

Bloemenvazen en servies.

 

Afb. 2: De porseleinen toren van Nanking     Afb. 3: Pagode in Epcot

    Foto Benjamin D. Eshan.

  

Afb. 4 Bloempiramide

Toegeschreven aan De Metaale Pot, ca 1692 1700

Vraag 3

         

Afb. 5  Blad in het Tulpenboek    Afb. 6 Stillevenmet bloemen,

Jacob Marrel 1637 1645         Hans  Bollongier, 1639

 

Een ander voorbeeld van een product dat wij nu als typisch Nederlans kennen, is de tulp.

Oorspronkelijk komt deze bloem uit Turkije en werd in de 16e eeuw in Nederland geïntroduceerd.

Aanvankelijk was de interesse voor de tulp puur wetenschappelijk, maar vanaf ca. 1630 wordt de tulp ook financieel interessant. Er werd druk gehandeld in tulpen en tulpenbollen. In 1637 stort de tulpenhandel in en is daarmee de  eerste economische bubbel in de wereldgeschiedenis.

3a Zoek op internet bij tulpengekte, Rijksmuseum. Wat was een tulp waard, vlak voordat de handel instortte?

Een tulpenbol kostte afhankelijk van de grootte tussen de 3.200 en de 4.000 gulden.

3b Welke vorm van handel  zorgde voor de grote excessen in de tulpenmarkt?

Niet-transparante handel. De markt stortte in omdat men elkaar geld en tulpen beloofde maar geen van beide partijen had wat ze elkaar beloofden.

Onderwerp 1: Burgerlijke cultuur van Nederland in de 17e eeuw
Roos Speelman, v5b

Invalshoek 5

Kunst, wetenschap en techniek.

Vraag 1

1a In de 17e eeuw speelde het empirisme een grote rol in de wetenschap. Wat is empirisme? (Zoek op internet) Waar zijn empiristen vooral in geïnteresseerd?

Empirisme is een filosofische stroming die beargumenteerd dat kennis uit ervaring komt. Ze verzetten zich tegen kennis die aangeboren zou zijn. Empiristen interesseren zich in onderzoek en observeren. Ze doen zelf kennis op.

1b Wat is kenmerkend voor de beeldende kunst uit de 17e eeuw?

Er is iets uit te leren en er zit meestal een verhaal of betekenis achter.

1c Geef aan welke overeenkomst er is tussen de beeldende kunst en het empirisme.

Alletwee zetten aan het denken.

Vraag 2

2a De Nederlander Christiaan Huygens houdt zich o.a. bezig met optica. Hij maakt zelf lenzen en onderzoekt de toepassing ervan in telescopen en microscopen. Zelf doet hij zowel astronomische als microbiologische waarnemingen. Antonie van Leeuwenhoek maakt daarvan gebruik en kan beschouwd worden als de grondlegger van de microbiologie.

2b Lenzen worden ook gebruikt in een camera obscura. Wat is een camera obscura?

Camera obscura is Latijns voor ‘donkere kamer’. Het is een optische illusie waarin in een kleine duistere kamer een klein gaatje in de muur is gemaakt. Het licht dat van buiten komt werpt een afbeelding op de tegenstaande muur. Kunstschilders gebruikten dit om beelden realistisch na te kunnen tekenen.

2c In verschillende kunsthistorische onderzoeken wordt onderzocht of Johannes Vermeer gebruik heeft gemaakt van een camera obscura voor het maken van zijn schilderijen. Geef drie aspecten (geen beeldaspecten dus) in het werk van Vermeer, die aannemelijk maken dat Johannes Vermeer een camera obscura gebruikte bij het maken van zijn schilderijen en licht dit toe. Voeg relevante afbeeldingen toe in je PK.

• In zijn schilderijen worden geen hulplijnen gebruikt onder de verf.
• Zijn schilderijen hebben een feilloos ruimtelijk perspectief.
• De zachte soft-focus achtige elementen in zijn schilderijen die eruit zien alsof ze met een lens gemaakt zijn.

Vraag 3

3a Lees in De Bespiegeling blz.96 en 97. Beschrijf in ongeveer 5 regels waar het verhaal van Gijsbrecht van Amstel over gaat.

Gijsbrecht is een edelman in Amsterdam. Zodra hij lucht krijgt van de watergeuzen die de stad zouden binnenvallen stuurt hij zijn broer om te kijken hoe het zit. De broer krijgt te horen dat een schip met rijshout ze zou moeten redden van de geuzen en hij laat toe dat het schip de stad binnenvaart. Hieruit komt echter een grote stoet soldaten die aanvallen. Gijsbrecht en zijn familie worden gedwongen om de stad te verlaten.

3b Aan het eind van het verhaal is er sprake van een ‘deus ex machina.’ Wat is dat?

Een bovennatuurlijke of onverwachte ontknoping van het verhaal.

3c Op welke manier is hier de deus ex machina  in het verhaal aanwezig?

Op het einde van het stuk zingt een engel dat de Amstels en de stad waar ze heen vluchten een glanzende toekomst te wachten staat.

3d De Amsterdamse schouwburg was in 1637 state of the art, met draaibare decorschermen  en een liftmachine. De afbeelding hieronder laat tekeningen zien van verschillende soorten toneelmachines die gebruikt werden in de Amsterdamse Schouwburg. De op figuur III afgebeelde spil diende om golven voor te stellen. In figuur IV zijn vier van zulke spillen achter elkaar geplaatst met een klein voorscherm (g). Met behulp van het toestel in figuur V werd een waterval weergegeven. Fig. VII stelt een toestel voor om een persoon op wolken te laten neerdalen of opstijgen. In de hoek rechts is een valluik afgebeeld. Welke van deze machines zou gebruikt zijn om de Engel Rafaël ‘op te laten komen?’

Fig. VII.

3 e Critici vonden zo’n deus ex machina geen sterk onderdeel van een toneelstuk. Leg uit waarom ze dat vonden.

Deus ex machinas worden over het algemeen niet door critici gewaardeerd. Ze zijn een luie manier om het toch goed af te laten lopen en kunnen een heel goed uitgewerkt spel toch de soep in gooien. Daarbij werd er op neergekeken om de aartsengelen en andere religieuze wezens weer te geven in toneelstukken op deze manier.

             

Afbeelding 1 met figuur III, IV, Ven VII.

Onderwerp 1: Burgerlijke cultuur van Nederland in de 17e eeuw
Roos Speelman, v5b

Invalshoek 3

Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en economische macht

Vraag 1

1a Op welke manier werden schilders opgeleid in de 17e eeuw in Nederland?

Om te kunnen beginnen moest je een jaarbedrag betalen. Meestal bedroeg dit honderd gulden. De lessen werden klassikaal gegeven en behandelde het natekenen van modellen en de werken van de meester natekenen.

1b Hoe noem je zo’n opleiding en welke drie fases moest je doorlopen?

Fase 1: Technische vaardigheden

Fase 2: Natekenen van modellen en gipsbeelden

Fase 3: Het kopiëren van het werk van de meester.

1c Hoe komt het dat een aantal werken van Rembrandt niet geheel door Rembrandt zijn gemaakt, ook al signeerde hij ze wel?

Omdat zijn leerlingen soms zelf een deel van het werk schilderden. Sommige schilderijen van Rembrandt zijn gemaakt in teamverband, maar hij als leraar kreeg de credit ervoor.

Vraag 2

Om in de 17e eeuw als schilder mee te tellen, was een studiereis naar Italië een belangrijke vereiste.

Karel van Mander vermeldt in zijn Schilderboeck (1604) een biografie over schilders, dat Pieter Lastman als jonge schilder enkele jaren in Italië doorbracht in verband met

zijn opleiding. Hij laat zich inspireren door werken van Veronese en Caravaggio.

2a Bekijk afbeelding 1 t/m 3. Waarom ondernamen Nederlandse schilders in de 17e eeuw een studiereis naar Italië? Beschrijf twee redenen.

Omdat in Italië de kunsten een stuk groter deel waren van het dagelijks leven. Hier konden artiesten de oudheid van dichtbij bekijken en de techniek bestuderen. Heel veel van de technieken om licht en textuur tot leven te brengen zijn geboren in Italië, en de renaissance is hier geboren. Voor kunstenaars was het haast de hemel.

   

Afb. 1 Caravaggio, Judith en Holofernis, 1599

  

Afb. 2 Pieter Lastman, Graflegging 1612  Afb. 3 Pieter Lastman, zicht op Forum Nerva in Rome, 1606

           Olieverf op hout             Tekening op papier

Afb. 4. Rembrandt van Rijn,De anatomische les van Dr N. Tulp

          Olieverf op doek

2b Rembrandt zelf is nooit in Italië geweest, maar zijn leermeester, Pieter Lastman wel. Bekijk afbeelding 1, 2 en 4. Welke belangrijk vormgevingsaspect neemt Rembrandt via Pieter Lastman van Caravaggio over?

Het gebruik van een schaarse lichtbron, zodat een heel groot deel van het schilderij in duisternis valt. En de posities van de personen en objecten creeëren, samen met schaduw, diepte.

2c De stijl van schilders die in Europa als Caravaggio schilderden, wordt zelfs naar Caravaggio genoemd. Hoe heet die stijl?

Het Caravaggisme.

Vraag 3

3a Bekijk onderstaand schilderij en beschrijf kort, in ongeveer ca. 5 regels de voorstelling.

Achter een vrolijk gekleurd gordijn zitten een man en een vrouw, de man is haar aan het schilderen. Achter haar aan de muur hangt een grote kaart van de Nederlanden. De vrouw heeft een muziekinstrument vast in haar rechterhand en een gebonden boek in de rechter. Rechtsonder de kaart staat een stoel op de grond en aan het plafond hangt een dure kroonluchter. Vanaf linksachter het gordijn komt licht, dus daar is waarschijnlijk een raam.

3b Wat is er op de landkaart afgebeeld? Wat voor kleding draagt de man op het krukje? Welke attributen draagt het model en wie stelt zij voor?

De landkaart is een oude versie van de Nederlanden en België, toen die nog één land waren. De man heeft een baret op en zijn kleren zien er relatief netjes en duur uit. Hij is waarschijnlijk rijk. De vrouw heeft een boek en een trompet vast en stelt Cleo voor. De Muze van de geschiedenis.

3c In de middeleeuwen werd het beroep van een schilder puur gezien als een ambacht, niet meer of minder dan dat van een slager of een bakker. Leg aan de hand van dit werk uit dat Vermeer met dit schilderij duidelijk wil maken dat de positie van een schilder in de 17e eeuw meer is dan die van een ambachtsman.

Een ambachtsman specialiseerde zich meestal in één vak. Hier schildert Rembrandt niet alleen een gedetailleerd schilderij, maar ook een landkaart en beeld een beeld van de geschiedenis af. De lichtbron en het perspectief zijn gedetailleerd en de stof en kleuren zijn erg professioneel gedaan. Rembrandt laat hier een talent in meerdere onderwerpen zien, dus veel meer dan een ambachtsman.

Afb. 5 Johannes Vermeer, De Schilderkunst, 1666 en 1668)

(ook wel:  Het atelier, De schilder en zijn model of Allegorie op de schilderkunst )

Vraag 4

4a Welke twee belangrijke soorten opdrachtgevers zijn er in het Nederland van de 17e eeuw?

Rijke burgers en bestuurders.

4b Bekijk de afbeeldingen hieronder en op de volgende bladzijden. Welke werken werden voor wat voor soort opdrachtgever(s) gemaakt?

A was een stadhuis dat gebouwd werd voor de burgers en burgemeester van de stad.

B was een portret gemaakt voor een rijke burger, in dit geval Jan Six.

C en D werden beiden gemaakt voor rijke gildes

 

 

A: J.van Campen, Stadhuis, 1648  B: Rembrandt, Portret Jan Six, 1654

C: Rembrandt: De Nachtwacht, 1642               D: Rembrandt, De Staalmeesters, 1642

Vraag 5

5a Wat is er uniek aan de kunstmarkt in Nederland als je die vergelijkt met die van de rest van Europa?

In Nederland waren schilderijen ook te vinden in de huizen van de minder rijke. Nederland was ook toleranter, dus risqué schilderijen die kritiek gaven op een hogere macht waren toegestaan.

5b Welke invloed heeft dat op vooral de beeldende kunst in Nederland?

Die heeft een minder geromantiseerd beeld van de werkelijkheid. Omdat er geen censuur op de kunstenaars werd gelegd en omdat niet alle schilderijen in opdracht waren konden die hun gang gaan.

5c Wat is een collegium musicum en welke mensen hadden hier belangstelling voor?

Een collegium musicum is een hogeschool voor muziek. Hier leren mensen instrumenten bespelen.

5d De interesse voor muziek was niet altijd de  enige reden om lid te worden van een Collegium musicum. Wat was een andere reden om lid te worden van zo’n vereniging?

Voor sociale status en de voordelen die bij de lessen kwamen (Het kunnen bespelen van een instrument, het eten achteraf, etc.)

5e Wat voor bedrijf is Plantijn en Moretussen in Antwerpen?

Een drukkerij.

5f Plantijn en Moretussen is een succesvol bedrijf. Geef drie verklaringen voor de bloei van dit soort bedrijven in de 17e eeuw in de Noordelijke en zuidelijke Nederlanden.

• De boekdrukkunst werd populair
• Veel boeken hebben was een teken van rijkdom en kennis, veel mensen hadden grote boekenkasten voor sociale status
• In Nederland was er tolerantie voor schrijvers, dus werd er over het algemeen erg veel gedrukt.

Vraag 6

Rariteitenkabinet, kunstkamer, verzameling Rembrandt

Hierboven zie je een deel van de verzameling van Rembrandt. Niet alleen Rembrandt als kunstenaar verzamelde bijzondere objecten, meerdere mensen deden dat. Geef twee redenen waarom mensen in de 17e eeuw een kunstkamer inrichtten.

• Opnieuw, voor sociale status; Het hebben van een kunstkabinet wees op rijkdom en kennis omdat veel van de spullen die er te vinden waren van ontelbare waarde waren (boeken, chinees porselein, etc)
• Zodat ze een studeerkamer hadden om inspiratie uit op te doen. De boeken gingen meestal over kunst of schildertechnieken en de objecten waren vaak fascinerend genoeg om wat schilderijen te inspireren.

Vraag 7

De verenigde Oost-Indische Compagnie en West Indische Compagnie leggen de wereldhandel open met onder andere Azië en Afrika en de Nieuwe Wereld (Amerika).

Amsterdam wordt een overslaghaven, van waaruit  alle goederen verder worden getransporteerd over de hele wereld. De gunstige ligging van Nederland en de goedkope handelsvloot zijn gunstige factoren voor een ongekende groei. Daarnaast biedt de Republiek andere diensten aan in de vorm van kredietverschaffing en verzekeringsvormen.